W historii pianistyki niewiele momentów można określić mianem rewolucyjnych. Stworzenie przez Fryderyka Chopina dwudziestu czterech etiud niewątpliwie do nich należy. W tych miniaturowych arcydziełach, powstałych w latach 1829–1837, techniczna wirtuozeria splata się z najsubtelniejszą poezją dźwięków. Etiudy, zebrane w dwa cykle – opus 10, dedykowane Lisztowi, oraz opus 25, ofiarowane hrabinie Marie d’Agoult – stanowią osobne, emocjonalne uniwersa, zamknięte w pozornie prostej formie ćwiczenia.
W czasach młodego Chopina etiuda postrzegana była jako żmudne, mechaniczne ćwiczenie. Geniusz kompozytora przekształcił jednak te techniczne wprawki w poematy fortepianowe. Każda etiuda, skupiając się na konkretnym problemie wykonawczym, przekracza granice utylitarnego ćwiczenia, osiągając szczyty artystycznego wyrazu. Powstałe na styku warszawskiej młodości i paryskiej dojrzałości, etiudy te dokumentują niezwykłą ewolucję chopinowskiego geniuszu. Ujawnia się w nich niezwykła zdolność przekuwania technicznych wyzwań w poetycką narrację, gdzie pasaże przekształcają się w kaskady emocji, a proste ćwiczenia w dramatyczne opowieści. Każda z nich tętni muzyczną wyobraźnią, każda opowiada własną historię, maluje niepowtarzalny, dźwiękowy obraz.
Na szczególną uwagę zasługuje nowatorska harmonia etiud. Chopin sięga po śmiałe, wyprzedzające epokę rozwiązania: zaskakujące modulacje, subtelne chromatyki i bogactwo alteracji tworzą język harmoniczny o niespotykanej dotąd głębi. Mistrzostwo kompozytora objawia się również w fakturze fortepianowej, w pełni wykorzystującej możliwości instrumentu – od delikatnych, koronkowych arabesek po potężne, orkiestrowe tutti.
Wśród romantycznych miniatur Chopina szczególne miejsce zajmuje dramatyczna Etiuda c-moll op. 10 nr 12, zwana „Rewolucyjną”. Zrodzona z bólu po upadku powstania listopadowego, emanuje potężną ekspresją i patriotycznym żarem. Burzliwe pasaże lewej ręki, niczym wzburzone fale oceanu, kontrastują z heroiczną melodią prawej ręki. To już nie tylko ćwiczenie techniczne, ale symfoniczny poemat w miniaturze. Zupełnie inny nastrój odnajdujemy w Etiudzie E-dur op. 10 nr 3, „Tristesse”. Jedna z najpiękniejszych kantylen Chopina, w której fortepian zdaje się naśladować ludzki głos w jego najbardziej lirycznym wcieleniu. Dramatyczny kontrast środkowej części utworu potęguje wrażenie melancholijnej zadumy, by następnie powrócić do poruszającej, powtórzonej melodii. Nie bez powodu Hans von Bülow nazwał ją „najpiękniejszą melodią Chopina” – to mistrzowskie studium kantyleny, wzór dla pokoleń muzyków. W panteonie chopinowskich arcydzieł wyróżnia się Etiuda c-moll op. 25 nr 12, zwana „Oceanem” lub „Wielką rewolucyjną”. To prawdziwy żywioł dźwięków, w którym kaskady pasaży w obu rękach ewokują obraz wzburzonego morza. Wyzwanie techniczne polega nie tylko na precyzji wykonania szesnastek, ale i na wydobyciu ukrytych w nich linii melodycznych. Utwór wymaga wirtuozerii, muzycznej wyobraźni i umiejętności budowania napięcia poprzez wielominutowe crescendo. Równie fascynująca jest Etiuda a-moll op. 25 nr 11, „Wiatr zimowy”. Chromatyczne pasaże, wirujące niczym podmuchy wiatru, tworzą iluzję wichury. Chopin osiąga tu niezwykły efekt orkiestrowy, mimo ograniczeń jednego instrumentu. Kontrast dla tych dramatycznych utworów stanowi pełna wdzięku Etiuda Ges-dur op. 25 nr 9, „Motylek”. Ta miniatura zachwyca lekkością i gracją. Delikatne staccato w wysokim rejestrze przywodzi na myśl trzepot skrzydeł motyla, a techniczne wyzwanie gry oktawowej przekształca się w poezję ulotnej chwili.
Na szczególną uwagę zasługują również „Trois nouvelles études”, trzy perły opublikowane w 1839 roku w „Méthode des méthodes” Moschelesa i Fétisa. Choć często pozostają w cieniu etiud z opusów 10 i 25, stanowią kwintesencję dojrzałego stylu Chopina. Etiuda f-moll, pierwsza z cyklu, to subtelne studium polirytmii (trójki w prawej ręce na tle dwójek w lewej). Chopin osiąga tu niezwykłą płynność i naturalność, przekształcając skomplikowany problem rytmiczny w poetycką narrację. Delikatna, dźwiękowa koronka, w której techniczna trudność całkowicie podporządkowana jest muzycznej ekspresji. W Etiudzie As-dur kompozytor skupia się na prowadzeniu melodii słabszymi palcami, podczas gdy pozostałe wykonują akompaniament. Mistrzowskie studium niezależności palców staje się pretekstem do stworzenia miniatury o niezwykłej śpiewności i elegancji. Chopin udowadnia, jak pozornie proste środki techniczne mogą prowadzić do głębokiej ekspresji. Ostatnia z trzech, Etiuda Des-dur, to fascynujące studium podwójnych nut, wymagające od pianisty niezwykłej precyzji w różnicowaniu głosów. Mimo technicznej złożoności, utwór zachwyca lekkością i gracją, stanowiąc doskonały przykład chopinowskiej sztuki łączenia wirtuozerii z poetyckim wyrazem.
Z perspektywy czasu widzimy, jak głęboko etiudy Chopina wrosły w pianistyczny repertuar. Są niczym kamienie milowe w rozwoju każdego pianisty – nie do ominięcia, nie do zastąpienia. To w nich, jak w soczewce, skupiają się fundamentalne problemy pianistyki: od techniki palcowej, przez budowanie kantyleny i kontrolę dynamiki, po kreowanie wielopłaszczyznowej faktury.
Etiudy Chopina są zwierciadłem ludzkiej psychiki – każda odbija inny aspekt ludzkiego doświadczenia, każda przemawia własnym, niepowtarzalnym głosem. W tych miniaturowych arcydziełach Chopin dokonał niemożliwego – przekształcił techniczne ćwiczenia w poezję dźwięków, a codzienne trudy pianisty w drogę ku transcendencji. Dlatego po niemal dwustu latach etiudy te wciąż inspirują, wzruszają i zachwycają kolejne pokolenia muzyków i słuchaczy.
A poniżej link do opus 10 w doskonałym wykonaniu przez Kevina Chena podczas 78 Festiwalu Chopinowskiego w Dusznikach-Zdroju w dniu 5 VIII 2023 roku oraz do opus 25 w konkursowym wykonaniu przez Danilla Trifonowa podczas Konkursu im. Artura Rubinsteina w Tel Avivie, maj 2011
https://youtu.be/rwyFA8EZrxk?si=_1WrTepdg2iCMgbi
https://youtu.be/gLZ4WJiDldU?si=Ux8dTBhBeKh9NKNl
oraz link do „Trzech nowych etiud” w wykonaniu Louisa Lortie
SUPLEMENT
Oto wyszczególnienie 27. etiud Chopina z opiniami znanych pianistów lub kompozytorów na ich temat. (Warto zauważyć, że niektóre z tych etiud zyskały przydomki, jak „Motyl” czy „Wiatr zimowy” które miałyby oddawać ich charakter – skądinąd nigdy przez Chopina nie artykułowany).
Op. 10 nr 1 C-dur („Wodospad”) – Liszt podziwiał tę etiudę za jej techniczną trudność i uważał ją za doskonały przykład na rozwijanie techniki pianistycznej.
Op. 10 nr 2 a-moll („Chromatyczna”) – Alfred Cortot zwracał uwagę na subtelność i precyzję wymaganą do wykonania tej etiudy, szczególnie w zakresie pracy palców.
Op. 10 nr 3 E-dur („Tristesse”) – Schumann opisywał ją jako pełną melancholii i piękna, podkreślając liryczny charakter etiudy.
Op. 10 nr 4 cis-moll („Torrent”) – Vladimir Horowitz podkreślał jej energię i wirtuozerię, uważając ją za jedną z najbardziej dynamicznych etiud Chopina. |
Op. 10 nr 5 w Ges-dur („Na czarnych klawiszach”) – Arthur Rubinstein zachwycał się jej lekkością i błyskotliwością, nazywając ją „iskrzącym się klejnotem”.
Op. 10 nr 6 es-moll – Claudio Arrau podkreślał jej głęboki, emocjonalny wyraz i bogactwo harmoniczne.
Op. 10 nr 7 C-dur („Toccata”) – Ignacy Jan Paderewski zwracał uwagę na jej elegancję i subtelność, wymagającą od wykonawcy dużej wrażliwości muzycznej.
Op. 10 nr 8 F-dur („Blask słońca”) – Maurizio Pollini chwalił jej techniczną złożoność i potrzebę precyzyjnej artykulacji.
Op. 10 nr 9 f-moll – Światosław Richter opisywał ją jako pełną dramatyzmu i intensywności emocjonalnej.
Op. 10 nr 10 As-dur – Wilhelm Backhaus podkreślał jej liryczność i delikatność, wymagającą od pianisty subtelnego podejścia.
Op. 10 nr 11 Es-dur – Vladimir Ashkenazy zwracał uwagę na jej śpiewność i płynność, porównując ją do pieśni bez słów.
Op. 10 nr 12 c-moll („Rewolucyjna”) – Liszt uważał ją za manifestację siły i pasji, podkreślając jej dramatyczny charakter.
—————————————–
Op. 25 nr 1 As-dur („Harfa eolska”) – Schumann nazwał ją „pieśnią wszystkich pieśni” i porównał do dźwięków harfy eolskiej poruszanej wiatrem.
Op. 25 nr 2 f-moll („Pszczoła”) – Alfred Cortot opisywał ją jako „delikatną grę cieni”, podkreślając jej subtelność i lekkość.
Op. 25 nr 3 F-dur – Vladimir Horowitz cenił jej taneczny charakter i wymagającą technikę legato.
Op. 25 nr 4 a-moll – Claudio Arrau zwracał uwagę na jej rytmiczną złożoność i synkopowany charakter.
Op. 25 nr 5 e-moll („Zła nuta”) – Martha Argerich podkreślała jej kapryśny charakter i wymagającą technikę wykonania.
Op. 25 nr 6 gis-moll („Tercjowa”) – Murray Perahia opisywał ją jako studium tercji, wymagające niezwykłej precyzji i kontroli.
Op. 25 nr 7 cis-moll – Arthur Rubinstein cenił jej liryczny charakter i głęboką ekspresję.
Op. 25 nr 8 Des-dur („Szóstkowa”) – Maurizio Pollini podkreślał jej techniczną złożoność i wirtuozowski charakter.
Op. 25 nr 9 Ges-dur („Motyl”) – Vladimir Ashkenazy zachwycał się jej lekkością i zwiewnym charakterem, porównując do lotu motyla.
Op. 25 nr 10 h-moll („Oktawowa”) – Światoslaw Richter uważał ją za jedno z najbardziej wymagających technicznie dzieł Chopina.
Op. 25 nr 11 a-moll („Wiatr zimowy”) – Heinrich Neuhaus opisywał ją jako „burzę dźwięków”, podkreślając jej dramatyczny charakter.
Op. 25 nr 12 c-moll („Ocean”) – Ignacy Jan Paderewski podziwiał jej heroiczny charakter i monumentalną konstrukcję.
—————————————–
Nouvelle Étude nr 1 f-moll – Alfred Cortot określił ją jako „studium w rytmicznej niezależności”, podkreślając jej wyjątkową trudność w prowadzeniu różnych rytmów w obu rękach.
Nouvelle Étude nr 2 As-dur – Vladimir Ashkenazy zwracał uwagę na jej śpiewność i liryzm, nazywając ją „poezją przekształconą w dźwięki”. |
Nouvelle Étude nr 3 Des-dur – Murray Perahia podkreślał jej delikatność i subtelność, szczególnie w zakresie prowadzenia głosów i kontroli brzmienia.